Η νοητική υστέρηση (καθυστέρηση) εμφανίζεται ως κυρίαρχο ή δευτερεύον σύμπτωμα πολλών διαφορετικών διαταραχών και συνδρόμων. Με αυτήν την έννοια δεν αποτελεί συγκεκριμένη διαταραχή, δεν είναι σαφώς οριοθετημένη κλινική οντότητα (διαταραχή). Χαρακτηρίζεται από σημαντικά μειωμένη νοητική λειτουργία και ελλείμματα σε δεξιότητες και συμπεριφορές που βοηθούν το άτομο να προσαρμοστεί στο περιβάλλον.

Ορισμός και διάγνωση

Η νοητική υστέρηση παρατηρείται (και διαγιγνώσκεται) πριν την ενηλικίωση (18ο έτος της ηλικίας). Ο πιο συνήθης τρόπος διάγνωσης της νοητικής υστέρησης στα παιδιά είναι η μέτρηση του λεγόμενου "Δείκτη Νοημοσύνης" ή αλλιώς του νοητικού πηλίκου. Ο δείκτης αυτός αποτελεί ένα σκορ (αποτέλεσμα) με το οποίο μετράται η νοημοσύνη. Γενικότερα, είναι κοινώς αποδεκτό ότι σκορ μικρότερα από 70 πόντους σε ένα τεστ νοημοσύνης αποτελεί ένδειξη νοητικής υστέρησης.

Το αποτέλεσμα του Δείκτη Νοημοσύνης, που αποτελεί έναν ακέραιο αριθμό δεν πρέπει να συγχέεται με το ποσοστό αναπηρίας ενός ατόμου, που αποδίδεται από τις Υγειονομικές Επιτροπές των ΚΕΠΑ^?.

Παλαιότερα ο ορισμός της νοητικής υστέρησης επικεντρώνονταν σχεδόν αποκλειστικά στην γνωστική (νοητική) λειτουργία. Σήμερα, ο ορισμός της νοητικής υστέρησης περιλαμβάνει και άλλα δύο στοιχεία, τις ψυχικές λειτουργίες που καθορίζουν τη συμπεριφορά και την ικανότητα του ατόμου να ζήσει αυτόνομα (προσαρμογή και λειτουργικότητα).

Ένας ορισμός που έχει γίνει ευρύτερα αποδεκτός είναι ο ορισμός του Αμερικάνικου Συνδέσμου για τη Νοητική Υστέρηση (American Association on Mental Retardation) από το 1983. H νοητική καθυστέρηση αναφέρεται ως μία σημαντική - κάτω από το μέσο όρο - γενική νοητική δυσλειτουργία, που συνοδεύεται από ανεπάρκειες στην προσαρμοστική συμπεριφορά (αυτοεξυπηρέτηση, ζωή μέσα στο σπίτι, κοινωνικές δεξιότητες, αυτό-καθοδήγηση, λειτουργικές ακαδημαϊκές δεξιότητες, ψυχαγωγία, υγεία-ασφάλεια, χρήση υπηρεσιών / πόρων στην τοπική κοινότητα, εργασία, επικοινωνία) και εκδηλώνεται κατά τη διάρκεια της περιόδου της ανάπτυξης του ατόμου (0-18 ετών). Ο ορισμός αυτός αναθεωρήθηκε το 1992, από τους Luckasson et al., ώστε να δοθεί ιδιαίτερη βαρύτητα στις δυνατότητες του ατόμου, στο περιβάλλον στο οποίο ζει και εργάζεται και τέλος στο λειτουργικό επίπεδο, το οποίο επιτυγχάνεται μέσα σ’ αυτά τα περιβάλλοντα.
_{Πηγή: Χαρίτου Σοφία (Νοητική Καθυστέρηση).} 

Ταξινόμηση

Ανάλογα με τη βαρύτητά της, η νοητική υστέρηση ταξινομείται ως εξής:

• Οριακή νοητική υστέρηση με ΔΝ μεταξύ 70 έως 80.
• Ήπια ή ελαφρά νοητική υστέρηση με ΔΝ από 50-55 έως 70.
• Μέτρια νοητική υστέρηση με ΔΝ από 35-40 έως 50-55.
• Σοβαρή νοητική υστέρηση με ΔΝ από 20-25 έως 35-40.
• Βαριά νοητική υστέρηση με ΔΝ κάτω από 20 ή 25.

Σημείωση: Η ένδειξη ΔΝ αφορά τον δείκτης νοημοσύνης ή αλλιώς το νοητικό πηλίκο σε ένα τεστ μέτρησης της νοημοσύνης.

Πάντως, στην αναθεώρηση του ορισμού της νοητικής υστέρησης το 1992 από τους τους Luckasson et al. για τον Αμερικανικό Σύνδεσμο (American Association on Mental Retardation) δε δίνεται ιδιαίτερη σημασία στο δείκτη νοημοσύνης. Επίσης, η νοητική υστέρηση διαβαθμίζεται πλέον σε ελαφρές και σοβαρές μειονεξίες (ελλείμματα) και όχι στις προηγούμενες πέντε (5) υποκατηγορίες.

Αντί της ταξινόμησης με βάση τον Δείκτη Νοημοσύνης, οι διαβαθμίσεις της ομάδας Luckasson δομούνται με βάση το επίπεδο υποστήριξης που απαιτείται για να ζει με ικανοποιητική ποιότητα ζωής ένα άτομο με νοητική υστέρηση: 

• Διαλλειμματικό επίπεδο υποστήριξης (όποτε χρειάζεται). 
• Περιορισμένο επίπεδο υποστήριξης (διαρκείας, αλλά μικρής έκτασης με περιορισμένο αριθμό προσωπικού). 
• Εκτεταμένο επίπεδο υποστήριξης.  
• Διάχυτο επίπεδο υποστήριξης (για όλη τη ζωή του ατόμου και με την μόνιμη παρουσία τρίτου προσώπου, εντατικής υποστήριξης που εκτείνεται από το περιορισμένο έως το εκτεταμένο επίπεδο ανάλογα τον τομέα υποστήριξης).

Αιτιολογία

Συνηθέστερα, η νοητική υστέρηση έχει γενετικό υπόβαθρο, δηλαδή, η αιτιολογία της αφορά το γενικό υλικό του ατόμου (χρωμοσώματα). Μερικές φορές, ωστόσο, οι ιδιαίτερα κακές συνθήκες διαβίωσης και το κοινωνικό, οικονομικό και μορφωτικό επίπεδο των γονέων μπορούν να επιδράσουν τόσο αρνητικά στην εξέλιξη ενός παιδιού, ώστε να εμφανίζει την λεγόμενη κοινωνική νοητική υστέρηση, με αιτιολογικούς παράγοντες στο περιβάλλον του παιδιού.

Υπάρχουν πάνω από 1.000 γνωστά οργανικά αίτια νοητικής υστέρησης, παρόλα αυτά, στις περισσότερες περιπτώσεις ατόμων με νοητική υστέρηση, η αιτιολογία της δεν είναι γνωστή. Ιδιαιτέρως, σε ό,τι αφορά την ήπια νοητική υστέρηση, η αιτιολογία είναι γνωστή μόνο στο ένα τέταρτο (1/4) των περιπτώσεων.

Πάντως, η αιτιολογία της νοητικής υστέρησης βασίζεται σε δύο πυλώνες (ομάδες).

Η πρώτη ομάδα περιλαμβάνει τα οργανικά αίτια, που συνδέονται κυρίως με τις βαρύτερες μορφές νοητικής υστέρησης. Οι χρωμοσωμικές ανωμαλίες αποτελούν την πιο συνήθη γενετική αιτία νοητική υστέρησης.

Η δεύτερη ομάδα αφορά σε περιβαλλοντικούς παράγοντες και περιλαμβάνει τα πολιτισμικά - οικογενειακά αίτια, που συνδέονται κυρίως με την ήπια νοητική υστέρηση. Σε αυτή την ομάδα συγκαταλέγονται οι δυσμενείς οικογενειακές και κοινωνικές συνθήκες, που έχουν συχνά ως αποτέλεσμα την ελλιπή φροντίδα του παιδιού - τόσο σε επίπεδο σωματικής υγείας όσο και σε επίπεδο συναισθηματικής ασφάλειας - και καταλήγουν σε μειωμένη παροχή των απαραίτητων αναπτυξιακών ερεθισμάτων.

Επιπολασμός

To ποσοστό των ατόμων με νοητική υστέρηση υπολογίζεται περίπου σε 1-3% του γενικού πληθυσμού. Η πιο συχνή μορφή νοητικής υστέρηση είναι το Σύνδρομο Down^?.

Επιπολασμός στη στατιστική σημαίνει το ποσοστό εμφάνισης μίας κατάστασης (πάθησης) στον γενικό πληθυσμό.

Αντιμετώπιση

Η νοητική υστέρηση αντιμετωπίζεται με έγκαιρη παρέμβαση, πρώιμη κατά το δυνατό στην εξέλιξη της ζωής του παιδιού, με στόχο τις ανώτερες γνωστικές λειτουργίες (όπως αντίληψη, μνήμη, κατανόηση, μίμηση) μέχρι τις ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες στη μάθηση και την σχολική εκπαίδευση μέχρι τη βιωματική μάθηση και εκπαίδευση στην αυτο-φροντίδα και την ανεξάρτητη διαβίωση.

Οι κατάλληλες παρεμβάσεις μπορούν να βοηθήσουν τα άτομα με νοητική υστέρηση να επιτύχουν έναν σημαντικό βαθμό κοινωνικής και επαγγελματικής ένταξης, στην ενήλικη ζωή τους, ενώ για τις περιπτώσεις των ατόμων που χρειάζονται μεγαλύτερη υποστήριξη μπορεί να βοηθήσει στην επίτευξη ενός μεγαλύτερου βαθμού αυτονομίας στην αυτο-φροντίδα και τη γενικότερη λειτουργικότητα του ατόμου σε βασικές δεξιότητες καθημερινής ζωής.